Gerafeld of niet

Ontroerd en geraakt ben ik, als ik, in het boek van Nicci French  met de veelzeggende titel ‘Woorden schieten tekort’, de kunstenaar Jenni Dutton ontmoet. Nicci vertelt over haar monnikenwerk: ‘The Dementia Darnings’. Zo op het oog lijken het reusachtige schilderijen, maar het zijn wandtapijten van haar moeder in verschillende stadia van de dementie. Er zijn erbij, die rafelend eindigen onderaan. De portretten zijn kriskras als een ‘labyrinth’ door elkaar geweven. Ze werkte stukje bij beetje eraan, zonder het hele beeld te zien en zegt daarvan: ‘Een beetje of ik dement ben. Ik zie alles in stukjes’. De liefde voor haar moeder en de acceptatie van diens ziekte spreken uit elke vezel van deze talrijke werken. Ze heeft geleerd om met haar moeder mee te veren zonder tegenspraak of realliteitszin te forceren en vond daarmee een nieuwe weg van acceptatie.

Het verworven inzicht omtrent dementie kent haar dalen. In het boek kom ik mensen tegen die kost wat kost willen blijven ontkennen, letterlijk de wereld buitensluiten om niet ondekt te worden, maar dus ook op geen enkele mogelijke manier hulp toelaten van buitenaf en maar aanmodderen met elkaar. Als je het niet noemt is het er niet. ‘Er vallen soms gaten in de tijd’ omschrijft een man zijn Alzheimer en de plassen zijn gapende gaten, de roltrap een afgrond. Het laat me bewust zijn van mijn kijk op de plassen in het bos, waar heel die opsekopse wereld zich in weerspiegelt en waar ik soms ademloos mezelf in verliezen kan. De droomsfeer voor mij maakt hier plaats voor de nachtmerrie van de ander. Het bewust worden van de persoonlijke waarneming en beleving, en het indringende ervan werd eens te meer duidelijk.

Zoals Jenni dementie omarmde als een nieuwe verworvenheid, gaf het de moeder de kans om trots op haar leven te blijven. Al te vaak gaan mensen zich schamen voor hun afwijkend gedrag en hun fysieke onvermogen, evenals de partners. Daarin ligt een groot stuk leed verscholen. Het einde van de vaardigheid (zoals de vader van Nicci het verlies van zijn rijbewijs ervoer) verbrokkelt de waardigheid en daarmee het zelfrespect.

Ineens valt het beeld van mijn vader naar beneden, terwijl hij in een rolstoel door het ziekenhuis wordt gereden door mijn moeder. Hij scheldt en tiert en noemt haar wijf en meer van dat soort onorthodoxe termen. Wij, naast de rolstoel, schamen ons. Sussend en sissend manen we hem aan te zwijgen. Op dat ogenblik zag ik niet de angst en de schaamte van hem, terwijl hij als hulpeloze oude man de blikken moet ondergaan van de goegemeente. Nieuwsgierige, medelijdende, verbaasde en verontrustte blikken. Hij heeft niet door dat zijn gedrag de oorzaak is van het aanstaren, meer nog dan zijn passieve gang in de rolstoel.

Daar doorkruist een andere vader het beeld. Ook in de rolstoel, maar zacht en liefdevol, als hij kleine stukjes brood voert aan de dieren achter het hek. Hun blikken oordelen niet. Gulzig happen ze met hun warme ronde lippen naar het brood en mijn vader heeft de situatie volkomen in de hand aan die andere kant.

Zijn ziektebeeld werd niet gelabeld na zijn beroertes en daarmee werd zijn decorumverlies weggezet als de grilligheid van een ‘narrige oude man’, waar moeilijk mee te dealen viel. Ook zijn grootste tastbare verlies was het kwijtraken van zijn rijbewijs, het paspoort voor de vrijheid en de weg naar onafhankelijkheid, zoals hij mij leerde toen ik 17  was.

Dit boek maakt net zoveel los als hersenschimmen van Bernlef toendertijd en ondanks dat ‘woorden tekort schieten’ weet zij de juiste woorden te raken. Veelal zwaar en verontrustend, maar ook met lichtpunten zoals de kennismaking met Jenni, die haar nieuwe moeder niet wegzette in een hoekje, maar trots met de wereld deelde, gerafeld of niet.